OʻZBEK SHEVALARINING OʻRGANILISHI VA DIALEKTAL LUGʻATLARNING AHAMIYATI HAQIDA
Keywords:
til, sheva, lahja, dialekt, xalq tili, lugʻat, dialektal lugʻat, lugʻat tiplari, madaniy til, etnografizmlar, lungvokulturemalar, til korpusi, dialektal korpus, tadqiqot, tahlil, metod.Abstract
Lugʻat tilning boyligi va jozibasini koʻrsatuvchi, uning xazinasini saqlovchi va imkoniyatlarini ochib beruvchi vosita sanaladi. Yoʻqolib borayotgan til va dialektlarning soʻz boyligini asrab qolishda, keyinchalik ularni oʻqib-oʻrganish va tadqiq qilishda lugʻatlarning ahamiyati juda katta. Shuning uchun ham lugʻatlar millat xazinasidir. Ularni tuzish doimo dolzarb, birlamchi vazifa hisoblanib kelingan. Lugʻatlar vositasida dunyoning klassik tillari (lotin, yunon, sanskrit, ibroniy, soʻgʻd) qayta “tiriltirilib”, foydalanib kelinmoqda. Xalqaro ilmiy terminlarni tahlil qiladigan boʻlsak, qadimda yaratilgan lugʻatlarning ahamiyati qanday ekanligiga amin boʻlamiz. Bugungi kunda oʻzbek xalq sheva va lahjalarining yoʻqolib borayotgani va kam tadqiq etiloyotganligini hisobga olib, dialektologiya fanini rivojlantirishimiz hamda, eng muhimi, shevaga xos birliklarlarning lugʻatlarini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu kichik tadqiqotimizda oʻzbek sheva va lahjalarning tadqiqi boʻyicha qisqacha tadriji hamda dialektal lugʻatchiligi tarixi, tiplari va oʻz oldiga qoʻygan muhim masalalariga e’tibor qaratilgan. Shuningdek, bugungi kunda oʻzbek dialektologiyasi fani oldidagi dolzarb vazifalar haqida fikr yuritilgan.
References
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 20 октябрдаги «Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиѐсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-6084-сон фармони // https://lex.uz/docs/5058351.
Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муаммолари. Монография. -Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004.
Аҳмедов С. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. Биринчи жилд. -Т.: Миллий энциклопедия, 2000, 42-43-б.:
Ashirboyev S. Oʻzbek shevalarini oʻrganish tamoyillari. “Terminologiya va dialektologiyaning zamonaviy masalari” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. -Toshkent: Bookmany print, 2023. -B. 204.
Афзалов Ш. Ўзбек тилининг Паркент шеваси. Фил.фан. номзодлик диссертацияси. -T., 1952. - 193 б.
Bahodirova G. Oʻzbek tilining kashtachilik leksikasi va uning leksikografik talqini. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. Qarshi, 2023.
Бердиев Х. Ўзбек тилининг ўтовсозлик лексикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. Самарқанд, 2017.
Xudayberganova D. Dostonlar tilida fonetik dialektizmlar. Filologik tadqiqotlar. -Toshkent: Muhahrir, 2020, 84-87-b.
https://www.xn-8sbbebp3agie1ace4adhj1o1a.xn-p1ai/search/label/%D1% 81%D0%BB%D1%8D%D0%BD%D0% B3
Ibodova A. Oʻzbek tilida non va non mahsulotlari bilan bogʻliq lugʻaviy birliklar talqini. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. Samarqand, 2023.
Suvanova M. Oʻzbek xalq shevalari urf-odat, marosim leksikasining lingvoareal talqini. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. Qarshi, 2023.
www.textologia.ru/russkiy/russkaya-dialektologia/dialektnayaleksikogra fiya /harakteristika-osnovnih-tipov-russki h -dialektnih-slovarey-nachalo/2615/?q= 463&n=2615
Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati. – Toshkent, 2015. -B.26.
Юнусов Ғ.О. Ўзбек шевалари таснифидан бир тажриба. –Т.: Ўздаврнашр, 1935 йил. 68-бет.
Жўраев Б. Юқори Қашқадарё ўзбек шевалари лексикаси, Ўзбек шевалари лексикаси, Тошкент, 1966.;
Сарибаев Ш. Казахская регионалъная лексикография. Алмати, 1976.
Ишаев А. Ўзбек диалектал лексикографияси. -Тошкент: Фан. 1990, 140 б.
Қаршиев Н. Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологияси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. Самарқанд, 2021.
Мадраҳимов O. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси лексикасини ўрганиш масалалари. -Тошкент: Фан, 4-б.
Муродова Н. Ўзбек адабий тили ва шевалар лексикасининг қиёсий тадқиқи. -Т.: Фан, 2005.
Мусаева Ф. Ўзбек шеваларининг лингвомаданий тадқиқи. -Тошкент: Фан. 2019, 120-бет.
Поливанов Е.Д. Узбекская диалектология ва узбекский литературный язык. - Т.: Узгосиздат, 1933 йил. - 45 с.
Раҳимов С. Сурхондарё ўзбек шевалари луғати. Термиз, 1995.; Ишаев А. Қорақалпоғистон ўзбек шеваларининг лиғати. -Тошкент, 1997.
Раҳмонов Б., Сурхондарё чорвачилик лексикасида этнографизмлар // Ўзбек тили ва адабиёти. -№4, 2018, -Б. 108-112.
Темиров Ш. Самарқанд вилояти оронимларининг лисоний тадқиқи. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. Самарқанд, 2019.
Ўзбек халқ шевалари луғати. -Тошкент: Фан, 1971, 409 б.
Файзуллоев Ў. Ўзбек фольклоридаги Лингвокультеремаларнинг инглизча таржимада берилиши (болалар фольклори жанри ва эртаклар мисолида). Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси.- Тошкент. 2019.
Холова M. Ўзбек миллий шевалари корпусини тузишнинг лингвистик асослари (Бойсун тумани “ж”ловчи шевалари мисолида). Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. Термиз. 2022.
Fуломов X. Ўзбек тилининг Жиззах шеваси, Фил.фан. номзодлик диссертацияси. -T., 1954. -223 b.
