HALIMA XUDOYBERDIYEVA SHE’RIYATIDA SINONIMLARNING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI.

Abstract

Til vositalarining lingvopoetik imkoniyatlarini aniqlash badiiy matnlarga tayanishni,qator yozuvchi va shoirlar asarlarini tahlil doirasiga tortishni taqozo etadi.So‘nggi davr ijodkorlari asarlari xususidagi ilmiy tadqiqotlar xarakteri, asosan, adabiy tahlil doirasida ekanligi va bu jihatdan badiiy asar tilini lingvopoetik nuqtayi nazaridan o‘rganishda ehtiyoj ortganligi masalaning dolzarbligini belgilaydi.

Lingvopoetika atamasi badiiy asar tilini o‘rganishda nisbatan keng qamrovli tushunchani o‘z ichiga olib, asarning badiiyligini ta’minlovchi unsurlarni tilning barcha sathlari doirasida o‘rganadi. Shu o‘rinda “poetika” atamasiga ham shunday ta’rif berishimiz mumkin: “Badiiy asar tuzilishi, uning turli qismlari orasidagi munosabat, badiiy nutq stilistikasi, ya’ni badiiy nutq va uning xarakteri, turli badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahorati masalalarini qamrab oluvchi obyektga nisbatan poetika tamasi qo‘llaniladi”.  “Poetika”  atamasiga sinonim sifatida “Badiiyat” so‘zini ham qo‘llashimiz mumkin.

Badiiy asarning lingvopoetik tahlili tilning nazariy tomonlari,ijtimoiy funksiyalari,va inson ma’naviyatining in’ikosi ekanini bir butun holda tasavvur etishimizga imkon yaratadi.Chunki lingvopoetika o‘z mazmun mohiyatiga ko‘ra filologiya sohasi tarmoqlarini o‘z ichida mujassamlashtirishga, uning bir butunligini ta’minlashga qaratilgandir. Lingvopoetik tahlil jarayoni faqat yozuvchining tili va uslubi haqida ma’lumot berish bilan chegaralanmaydi,balki asar yaratilgan davr tilining o‘ziga xosligi, yozuvchining so‘z boyligi, til vositalarining ifodalanish usulullari, badiiy tasvir vositalarining til faktlari asosida aks ettirilishi,umuman tilni uning barcha sathlari yuzasidan tahlil qilishdan iborat bo‘ladi. Badiiy asar tilini tadqiqiga bag'ishlangan ishlarda tilning ayni "ekspessiv vazifasi" atamasi bilan bir qatorda "tilning poetik vazifasi", "tilning badiiy vazifasi", "tilning estetik vazifasi" kabi jumlalar tez-tez qo'llaniladi. Ammo shuni ham alohida aytish joizki, "tilning estetik vazifasi" atamasi filologik adabiyotlarda nisbatan keng qo'llaniladi. Agarda biz biron badiiy asarni tahlil qilishga tortishimiz avvalida u qanday matnlardan tashkil topganini va undagi so'zlar ifoda maqsadiga ko'ra qanday turlarga bo'lingani haqida ma'lumotga ega bo'lishimiz zarur. Xususan, barcha badiiy asarlar badiiy matnlardan tashkil topgan, badiiy matnlar esa o'zida "estetik vosita" ni jamlagan gaplardan iboratdir. Shu jarayonda yana bir narsani unutib qo'ymaslik maqsadga muvofiqdir. "Estetik vosita" faqat badiiy adabiyotda yozma manbalarda emas, balki so'zlashuv uslubida ham keng qo'llanishi mumkin. Shundan kelib chiqib fikr qilsak "estetik vosita" o'z ko'lamini ekspressivlik, badiiylik va poetiklik atamalari bilan kengaytirib oladi.

Sinonimlar esa o‘zbek tilining lug‘aviy jihatdan boylik darajasini ko‘rsatib, tilda bu kabi so‘zlarning ko‘pligi,tilning estetik vazifasini yanada yorqinroq yuzaga chiqarishga yordam beradi.Matnlarda sinonimlarni qo‘llashdan ikki maqsad ko‘zda tutiladi: qaytariqlarni oldini olish va emotsional ekspressivlikni oshirish.